Leven is lijden. Lijden wordt volgens het Boeddhisme veroorzaakt door het vasthouden aan verlangens die onmogelijk bevredigd kunnen worden. Bevrijding komt tot stand door bevrijding van de hunkering, door niet gehecht te blijven aan dingen die toch niet bevredigen.
Om die bevrijding te bereiken, wordt een pad gelopen dat tevredenheid met zich meebrengt, naarmate blijdschap wordt gevonden in het bestaan, los van alles waar men zich aan kan hechten. Het pad omvat wegen voor het bevorderen van wijsheid, deugd en meditatie. Mindfulness, juiste aandacht en opmerkzaamheid, behoort tot het meditatieve deel van het pad. In het Boeddhisme geldt dat gehechtheid aan de wereld, anderen, jezelf, gedachten, verlangens, etc., gevangen houden in de cirkel van reïncarnatie. Mindfulness is een weg om los te komen van het ‘zelf’, zodat bevrijding uit de cirkel mogelijk is. Het einddoel is het nirwana, de bevrijding uit de cirkel van wedergeboorte, gekenmerkt door een gedoofde hunkering en verzoening met het bestaan zoals het is, inclusief de eigen beperkingen.
Open opmerkzaamheid
Mindfulness beoogt geen doelen die in de toekomst liggen, maar is mild en open aanwezig bij wat nu is. Mindfulness is zich van moment op moment bewust van de zich aandienende ervaringen. Mindfulness is niet-oordelend en niet-reactief, maar open aanvaardend aanwezig bij de werkelijkheid van lichamelijke, emotionele en geestelijke gewaarwordingen. Mindfulness laat zich niet leiden door automatische reactiepatronen van gedachten of emoties die voortkomen uit het verleden of die een mogelijke toekomst projecteren. Het richt de aandacht nauwlettend op het huidige moment.
Paradoxaal genoeg lijkt Mindfulness veel belang te hechten aan hoe mensen denken, terwijl in het Boeddhisme het overstijgen en los komen van het denken een ultiem doel is. Mindfulness helpt daarbij. Het denken is er een hindernis om de ultieme werkelijkheid te vatten.
Toetssteen
De omvang van dit artikel is te kort om pro en contra van Mindfulness in een christelijk kader uitgebreid te argumenteren. Ik beperk mij tot een paar toetsingscriteria om over Mindfulness in christelijk perspectief na te denken. Bevordert Mindfulness christelijke bedachtzaamheid?
Intentioneel
Christelijke aandacht is doelgericht, het oog op Christus. Haar actieve toekomstverwachting is verbonden met geloof in en hoop op de beloften van God. Christelijk geloof heeft als doel de gelijkvormigheid en gehechtheid aan Christus, de dingen die boven zijn en de heerlijkheid die over ons geopenbaard zal worden.
Christelijke aandacht is niet welwillend neutraal aanwezig, maar doelgericht oordelend tussen goed en kwaad, tussen licht en duisternis. De werkelijkheid van de aarde wordt bekeken met de geopenbaarde gedachten van God, met de Bijbel.
Christelijke aandacht is wars van impulsieve reacties op ervaringen, maar laat zich onder leiding van de Heilige Geest door de gepaste Bijbelse gedachten en houdingen sturen. Ze onderscheidt hoe de ervaringen voortkomen uit en op hun beurt weer invloed uitoefenen op het hart. Ze staat niet voor alles open, maar verlangt naar en schikt zich in het reinigend en heiligend werk van de Heilige Geest.
De Bijbelse oproep tot nuchterheid en waakzaamheid is geen oproep tot onthechting van alle verlangen, maar tot gehechtheid aan Christus en Zijn Koninkrijk. Christelijke aandacht neemt afstand van de begeerte van het vlees, de wereld en de duivel. Deze afstand komt niet tot stand door een niet-oordelend bewustzijn van ervaringen, maar door geestelijke beoordeling, door een actieve geestelijke strijd te voeren, naderend tot God, en vliedend van al wat Gods tegenstander is.
Rationeel en emotioneel spiritueel
Christelijke bedachtzaamheid is tegelijkertijd rationeel, emotioneel en spiritueel. Passioneel verlangen en weergaloze hoop op God is essentieel in christelijke bedachtzaamheid.
Christelijke aandacht sluit de voeling met gedachten en emoties niet uit, maar bevordert die voeling via een geestelijk onderscheidingsvermogen. Verlangen en hunkeren wordt niet uitgedoofd, maar selectief ‘afgelegd’ (de oude mens) en ‘aangedaan’ (de nieuwe mens) (Ef. 4: 17 e.v.).
Christelijke bedachtzaamheid lost de onvoorspelbaarheid en angst van de wereld niet op door onthechting die tot stand komt via geconcentreerde opmerkzaamheid, maar door de ervaring ervan toe te laten in het licht van de tegenwoordigheid van God. De vrede van God is een ervaring die het verstand te boven, maar ze is niet zonder verstand en ze sluit het verstand niet uit. Ze komt juist tot stand door intentioneel op de juiste wijze te bidden, de juiste dingen te bedenken en de juiste dingen te doen (Fil. 4:4-9). De kwaliteit van het geloof is afhankelijk van het object waarin het gelooft. Christelijke bedachtzaamheid is geen denken dat alles open aanvaardt, maar een denken dat alles onder de gehoorzaamheid aan Christus brengt, onder de absolute maatstaf van Gods Woord. Christelijke aandacht is bedachtzame overdenking van Gods Woord, niet om het denken te overstijgen, noch om een mystieke eenheid met God te ervaren die loskomt van het denken.
Godservaring komt niet tot stand door ontlediging, maar door openbaring. Het is het objectieve Woord van God dat de inhoud van het denken aanstuurt, dat vervolgens door de Geest van God gebruikt wordt om de geestelijke werkelijkheid te openbaren. Het gaat om een doelgerichte kijk op de wereld vanuit Bijbels perspectief, waarbij de waargenomen werkelijkheid zomin mogelijk verstoord wordt door eigen innerlijke onrust, zonde, leugens, onzekerheden, etc., maar zo zuiver mogelijk wordt gezien door de waarheid van God. Bijbelse meditatie overweegt actief het Woord van God, niet met een ontledigd denken, maar met volle inhoud.
Relationeel
Christelijke bedachtzaamheid vindt niet plaats in een meditatief vacuüm, maar in het kader van omgang met God. Bedachtzaamheid op de beperkingen en de ingesteldheid van het hart gebeurt in de context van rust en stilte bij God (vgl. Ps. 131). Deze stilte is geen mystiek leegte, maar relatie en actieve communicatie met God. Het hart dat zonde weert, komt tot rust in de nabijheid van God Die spreekt. Psalm 131 vergelijkt die nabijheid met de ervaring van een kind bij zijn moeder. Deze nabijheid is vol van vervuld verlangen, met hoopvolle aanbidding van God en hoop op Zijn handelen van God, gebaseerd op specifieke beloften en eigenschappen van God. Christelijke aandacht vindt geen rust en helderheid in zichzelf en ook niet los van zichzelf. Bijbelse rust is geen product van aanwezigheid bij lichaamservaringen, emoties, etc.
Wie dan meent God lief te hebben, heeft ook zijn naaste lief vanuit passioneel mededogen. Christelijke liefde voor anderen is met ontferming bewogen, gehecht aan mensen.
Reëel
Christelijke bedachtzaamheid relativeert het lijden niet. Ze is zich bewust van wat reëel aanwezig is. Het is geen vorm van ontsnapping aan, overstijgen van of neutraliseren van de werkelijkheid van emoties, verlangens, lichamelijkheid, God, jezelf, etc. De Heere is nabij, niet om het lijden van de tegenwoordige tijd op te heffen, maar er in aanwezig te zijn en de gelovige er doorheen te dragen.
Christelijke bedachtzaamheid erkent en beleeft de gebroken werkelijkheid. Ze ontdoet zich niet van de pijn van de duisternis door de aandacht aanvaardend te richten op de zich aandienende ervaringen. Ze ziet en ondergaat met geestelijke ogen van het hart de pijnlijke werkelijkheid, in de tegenwoordigheid van God, Die in Christus herstel brengt in de gebroken wereld.